EUR-Lex Access to European Union law

Back to EUR-Lex homepage

This document is an excerpt from the EUR-Lex website

Document 52024XC03014

Mededeling van de Commissie — Richtsnoeren van de Commissie voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines inzake de beperking van systeemrisico’s voor verkiezingsprocessen overeenkomstig artikel 35, lid 3, van Verordening (EU) 2022/2065

C/2024/2537

PB C, C/2024/3014, 26.4.2024, ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2024/3014/oj (BG, ES, CS, DA, DE, ET, EL, EN, FR, GA, HR, IT, LV, LT, HU, MT, NL, PL, PT, RO, SK, SL, FI, SV)

ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2024/3014/oj

European flag

Publicatieblad
van de Europese Unie

NL

C-serie


C/2024/3014

26.4.2024

MEDEDELING VAN DE COMMISSIE

Richtsnoeren van de Commissie voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines inzake de beperking van systeemrisico’s voor verkiezingsprocessen overeenkomstig artikel 35, lid 3, van Verordening (EU) 2022/2065

(Voor de EER relevante tekst)

(C/2024/3014)

1.   INLEIDING

1.1.   Doel en rechtsgrondslag

1.

Onlineplatforms en -zoekmachines zijn belangrijke podia geworden voor het publieke debat en voor de vorming van de publieke opinie en het kiezersgedrag. Verordening (EU) 2022/2065 (“digitaledienstenverordening”) legt aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines (1) de verplichting op om specifieke risicobeoordelingen uit te voeren en redelijke, evenredige en doeltreffende risicobeperkende maatregelen te nemen, onder meer voor “eventuele werkelijke of voorzienbare negatieve effecten op het maatschappelijk debat en verkiezingsprocessen” (2).

2.

Op grond van artikel 35, lid 3, van Verordening (EU) 2022/2065 kan de Commissie richtsnoeren uitgeven over de risicobeperkende maatregelen die aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines met betrekking tot specifieke risico’s moeten nemen. In deze richtsnoeren kunnen met name beste praktijken worden gepresenteerd en mogelijke maatregelen worden aanbevolen, terwijl naar behoren rekening wordt gehouden met de mogelijke gevolgen van de maatregelen voor de in het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie (het “Handvest”) verankerde grondrechten van alle betrokkenen.

3.

Diverse fenomenen waarbij onlineplatforms en -zoekmachines betrokken zijn, vormen een verhoogd risico voor de integriteit van verkiezingen. Deze omvatten, maar zijn niet beperkt tot, de verspreiding van illegale haatuitingen op internet, bedreigingen in verband met buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging, alsook het bredere fenomeen van desinformatie, de verspreiding van (gewelddadige) extremistische inhoud, met als doel mensen te laten radicaliseren, alsook de verspreiding van inhoud die wordt gegenereerd door nieuwe technologieën zoals generatieve artificiële intelligentie (“AI”) (3). Met het oog op verschillende verkiezingen die de komende maanden in de EU zijn gepland, waaronder de komende verkiezingen voor het Europees Parlement van 2024, bevat dit document richtsnoeren ter ondersteuning van aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines om ervoor te zorgen dat zij, in voorkomend geval, voldoen aan hun verplichting om specifieke risico’s in verband met verkiezingsprocessen te beperken. Deze richtsnoeren blijven over het algemeen relevant, zelfs nadat die verkiezingen hebben plaatsgevonden.

4.

Wanneer zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines maatregelen nemen in overeenstemming met Verordening (EU) 2022/2065, met inbegrip van alle maatregelen voor het beperken van negatieve gevolgen voor verkiezingsprocessen die in deze richtsnoeren zijn vermeld, moet dat gebeuren met bijzondere aandacht voor de bescherming van de in het Handvest verankerde grondrechten, waaronder het recht op menselijke waardigheid, de eerbiediging van het privéleven en het familie- en gezinsleven, de bescherming van persoonsgegevens, de vrijheid van meningsuiting en informatie, met inbegrip van de vrijheid en de pluriformiteit van de media, de vrijheid van vereniging en de vrijheid van ondernemerschap. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten naar behoren rekening houden met de mogelijke gevolgen van de maatregelen voor de grondrechten van alle betrokkenen, met inbegrip van kwetsbare groepen wat betreft de toegankelijkheid en inclusiviteit van de maatregelen.

5.

In deze richtsnoeren wordt reeds rekening gehouden met toekomstige verplichtingen die aan aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines worden opgelegd bij Verordening (EU) 2024/900 betreffende transparantie en gerichte politieke reclame (“verordening inzake politieke reclame”) (4), alsook met de komende verordening tot vaststelling van geharmoniseerde regels betreffende artificiële intelligentie (“AI-verordening”) (5), die beide momenteel de EU-wetgevingsprocedure doorlopen, alsook met de vrijwillige toezeggingen die aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines in het kader van het AI-pact zijn aangegaan om de in de AI-verordening vastgestelde verplichtingen vóór de toepassing ervan na te leven (6). Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines zijn verplicht dergelijke juridisch bindende regels na te leven wanneer zij van toepassing worden, voor zover die voor hen gelden.

6.

Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten aan hun verplichtingen uit hoofde van Verordening (EU) 2022/2065 voldoen. Deze richtsnoeren moeten worden gezien in het kader van ondersteuning van aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines om ervoor te zorgen dat wordt voldaan aan de verplichting krachtens artikel 35 van die verordening met betrekking tot risico’s voor verkiezingsprocessen. Naast de verplichting krachtens artikel 35 van Verordening (EU) 2022/2065 om redelijke, evenredige en doeltreffende risicobeperkende maatregelen te nemen voor risico’s in verband met verkiezingsprocessen, moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines alle andere wettelijke verplichtingen van Verordening (EU) 2022/2065 naleven die voor verkiezingen relevant kunnen zijn. Deze omvatten, maar zijn niet beperkt tot, de artikelen 14 en 17 over algemene voorwaarden en motivering, de artikelen 27 en 38 over aanbevelingssystemen, de artikelen 36 en 48 over crisisresponsmechanismen en -protocollen, de artikelen 15, 24, 37 en 42 over transparantie en onafhankelijke controles, de artikelen 26 en 39 over transparantie met betrekking tot onlinereclame en artikel 40 over toegang tot gegevens en onderzoek.

7.

Systeemrisico’s voor verkiezingsprocessen kunnen zich ook voordoen door de versterking en mogelijk snelle en brede verspreiding van inhoud die volgens de Europese of nationale wetgeving illegaal is, bijvoorbeeld bedreigingen, gewelddadige extremistische en terroristische inhoud, illegale haatuitingen of online-intimidatie van politieke kandidaten of ambtsdragers, journalisten, verkiezingsmedewerkers of anderen die betrokken zijn bij het verkiezingsproces. Met name de artikelen 9, 10, 16 en 22 van Verordening (EU) 2022/2065 inzake illegale inhoud, die betrekking hebben op bevelen om op te treden tegen illegale inhoud en informatie te verstrekken, alsook kennisgevings- en actiemechanismen en de bepaling inzake betrouwbare flaggers, zijn van bijzonder belang.

1.2.   Input voor richtsnoeren en gerelateerde beleidsinitiatieven

8.

Deze richtsnoeren bouwen voort op een reeks dialogen inzake paraatheid betreffende de integriteit van verkiezingen die de Commissie, in samenwerking met de betrokken nationale autoriteiten, met verschillende aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines heeft gevoerd, nadat Verordening (EU) 2022/2065 eind augustus 2023 van toepassing is geworden voor de eerste 19 aangewezen diensten (7). De Commissie heeft met het oog op de voorbereiding van de definitieve versie van deze richtsnoeren een verkennende raadpleging georganiseerd (8), die op 8 februari 2024 openbaar is gemaakt en op 7 maart 2024 is afgesloten, alsook gerichte raadplegingen in de vorm van rondetafelgesprekken, onder meer met maatschappelijke organisaties en aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines, over een ontwerpversie van de richtsnoeren. Daarnaast heeft de Commissie bij het afronden van de richtsnoeren samengewerkt met de digitaledienstencoördinatoren via bijeenkomsten van de Europese Raad voor digitale diensten.

9.

Voor zover dat relevant is voor de naleving van Verordening (EU) 2022/2065 door zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines, weerspiegelen de richtsnoeren ook verschillende toezeggingen en maatregelen om de verspreiding van onlinedesinformatie te beperken; deze zijn opgenomen in de praktijkcode betreffende desinformatie (9), het eerste wereldwijde sectorgestuurde kader op digitaal gebied en een bron van beste praktijken van de sector om desinformatie aan te pakken. Daarbij wordt ook rekening gehouden met het werk van de EU-instellingen en de lidstaten op het gebied van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging, met name het uitgebreide kader dat wordt geboden door de EU-toolbox voor de aanpak van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging en het recente verslag van de Europese Dienst voor extern optreden (EDEO) over dreigingen van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging (10), dat gericht is op de respons op buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging in het kader van verkiezingen.

10.

Deze richtsnoeren vormen een aanvulling op het beleid van de Commissie op het gebied van democratie en vrije, eerlijke en veerkrachtige verkiezingen, waaronder het Actieplan voor Europese democratie van 2020 (11), het door de Commissie in 2021 gepresenteerde pakket voor verkiezingen en integriteit (12) en het onlangs voorgestelde pakket voor de verdediging van de democratie van 2023 (13) en de werkzaamheden van het Europees samenwerkingsnetwerk voor verkiezingen (14) om de samenwerking tussen nationale verkiezingsnetwerken van bevoegde autoriteiten te bevorderen. Het pakket voor de verdediging van de democratie omvat onder meer uitgebreide aanbevelingen aan de lidstaten en nationale en Europese politieke partijen, politieke stichtingen en campagneorganisaties over inclusieve en veerkrachtige verkiezingsprocessen in de Unie en het versterken van het Europese karakter en het efficiënte verloop van de verkiezingen voor het Europees Parlement (15). Zoals aangegeven in deze aanbevelingen zal de Commissie verslag uitbrengen over het verloop van de verkiezingen voor het Europees Parlement. De mededeling van de Commissie over de verdediging van de democratie bevat ook een beoordeling van de risico’s voor verkiezingsprocessen en het maatschappelijk debat vanuit het oogpunt van onder meer de uitvoering van het Actieplan voor Europese democratie, en moet in aanmerking worden genomen (16).

1.3.   Beschrijving

11.

De structuur van deze richtsnoeren is als volgt:

a)

in afdeling 1 worden het doel en de rechtsgrondslag, de input en andere gerelateerde beleidsinitiatieven en de structuur van deze richtsnoeren uiteengezet;

b)

in afdeling 2 wordt het toepassingsgebied van deze richtsnoeren uiteengezet;

c)

afdeling 3 bevat de belangrijkste inhoudelijke richtsnoeren voor risicobeperkende maatregelen om systeemrisico’s in verband met verkiezingsprocessen aan te pakken. Er zijn specifieke onderafdelingen die betrekking hebben op de versterking van interne processen, risicobeperkende maatregelen voor verkiezingsprocessen, risicobeperkende maatregelen in verband met generatieve AI, samenwerking met EU- en nationale autoriteiten, onafhankelijke deskundigen en maatschappelijke organisaties, het proces om risicobeperkende maatregelen te nemen tijdens en na een verkiezing, en specifieke richtsnoeren voor verkiezingen voor het Europees Parlement;

d)

afdeling 4 bevat volgende stappen en conclusies.

2.   TOEPASSINGSGEBIED VAN DEZE RICHTSNOEREN

12.

De richtsnoeren zijn gericht tot aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines waarvan de diensten risico’s inhouden van werkelijke of voorzienbare negatieve effecten op verkiezingsprocessen, die voortvloeien uit het ontwerp, de werking en het gebruik van die diensten in de zin van artikel 34 van Verordening (EU) 2022/2065. Overeenkomstig artikel 35, lid 1, van die verordening nemen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines redelijke, evenredige en doeltreffende risicobeperkende maatregelen die zijn toegesneden op de vastgestelde specifieke systeemrisico’s.

13.

Artikel 35, lid 1, van Verordening (EU) 2022/2065 bevat een niet-uitputtende lijst van risicobeperkende maatregelen die aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines kunnen nemen om de systeemrisico’s aan te pakken die zij in het risicobeoordelingsproces vaststellen en waartoe hun dienst en de daaraan verbonden systemen, met inbegrip van algoritmische systemen, leiden of die voortvloeien uit het gebruik van hun diensten. In deze richtsnoeren wordt nader ingegaan op die lijst, worden beste praktijken uiteengezet en worden risicobeperkende maatregelen aanbevolen die specifiek betrekking hebben op risico’s in verband met verkiezingsprocessen.

14.

De maatregelen die in deze richtsnoeren worden uiteengezet, vormen niet in alle gevallen een uitputtende lijst van aanbevelingen aan aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines. De passende risicobeperkende maatregelen zijn afhankelijk van de specifieke dienst en de specifieke systeemrisico’s die overeenkomstig artikel 34 van Verordening (EU) 2022/2065 zijn vastgesteld.

15.

Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten deze richtsnoeren toepassen op verkiezingsprocessen in de lidstaten, met inbegrip van nationale verkiezingen en verkiezingen voor het Europees Parlement. Hiertoe behoren maatregelen voor, tijdens en na verkiezingen (17). Ook moeten risicobeperkende maatregelen worden toegepast voor regionale en lokale verkiezingen of referenda indien uit risicobeoordelingen blijkt dat sprake is van werkelijke of voorzienbare negatieve effecten op deze verkiezingsprocessen.

16.

Het toepassingsgebied van deze richtsnoeren bestaat in de toepassing van artikel 35, lid 1, van Verordening (EU) 2022/2065. Overeenkomstig artikel 35, lid 2, publiceert de digitaledienstenraad, in samenwerking met de Commissie, één keer per jaar uitvoerige rapporten met daarin de vaststelling en beoordeling van de meest prominente en terugkerende systeemrisico’s die aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines hebben gemeld of die via andere informatiebronnen in kaart zijn gebracht.

17.

Overeenkomstig overweging 103 van Verordening (EU) 2022/2065 kunnen deze richtsnoeren ook dienen als inspiratiebron voor aanbieders van onlineplatforms of -zoekmachines die niet zijn aangewezen als zeer grote onlineplatforms of zeer grote onlinezoekmachines en waarvan de diensten soortgelijke risico’s meebrengen. Zij kunnen ook dienst doen als referentie voor het voortdurende onderzoek naar en de analyse van de doeltreffendheid van risicobeperkende maatregelen in reactie op risico’s in verband met verkiezingsprocessen. Wanneer de in deze richtsnoeren aanbevolen risicobeperkende maatregelen en beste praktijken van toepassing zijn op verkiezingsprocessen in het algemeen, kunnen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines overwegen de maatregelen en praktijken waar nodig te handhaven om het publieke debat buiten verkiezingsprocessen te beschermen, gezien de mogelijke gevolgen voor de grondrechten.

3.   SPECIFIEKE RISICOBEPERKENDE MAATREGELEN VOOR VERKIEZINGEN

3.1.   Versterking van de interne processen

18.

Om risicobeperkende maatregelen op vastgestelde risico’s voor verkiezingsprocessen af te stemmen, moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines de versterking van de interne processen overwegen overeenkomstig artikel 35, lid 1, punt f), van Verordening (EU) 2022/2065. Risicobeperkende maatregelen moeten onder meer worden gebaseerd op informatie over zaken als de aanwezigheid en activiteiten van politieke actoren in de betreffende dienst, relevante discussies over en het gebruik van het platform in het kader van verkiezingen, het aantal gebruikers in een lidstaat wanneer een bepaalde verkiezing in die lidstaat wordt uitgeschreven en aanwijzingen van eerdere gevallen met betrekking tot tactieken, technieken en procedures voor informatiemanipulatie.

19.

Aan de hand van interne processen moeten relevante informatie, analyses en gegevens worden geïdentificeerd en beschikbaar gesteld met het oog op het ontwerp en de kalibratie van maatregelen om werkelijke of voorzienbare risico’s te beperken. Het gaat hierbij om risico’s die kunnen voortvloeien uit informatie over verkiezingen die wordt doorzocht, gedeeld of geraadpleegd via de door aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines verleende dienst. Dit kan onder meer betrekking hebben op informatie over politieke partijen of kandidaten, partijprogramma’s, manifesten of ander politiek materiaal, of daarmee verband houdende informatie, voor het organiseren van evenementen zoals demonstraties of bijeenkomsten, campagnes, fondsenwerving of andere daarmee samenhangende politieke activiteiten. De interne processen voor het verzamelen en delen van analyses en gegevens ter onderbouwing van het ontwerp en de kalibratie van risicobeperkende maatregelen die aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines hebben ingevoerd, waarborgen de naleving van de relevante wetgeving inzake gegevensbescherming (18).

20.

De interne processen moeten zodanig worden versterkt dat het ontwerp en de kalibratie van risicobeperkende maatregelen geschikt zijn voor de specifieke regionale, lokale en taalkundige context waarin zij zullen worden toegepast. Daarom worden aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines onder meer aangemoedigd om ervoor te zorgen dat informatie en analyses die worden verzameld over lokale contextspecifieke risico’s en specifieke informatie over de betrokken lidstaat op nationaal, regionaal en/of lokaal niveau naadloos ter beschikking worden gesteld van de entiteiten die verantwoordelijk zijn voor het ontwerp en de kalibratie van risicobeperkende maatregelen.

21.

Ook wordt aanbevolen dat aanbieders beschikken over adequate middelen voor inhoudsmoderatie met lokale taalkundige capaciteit en kennis van de nationale en/of regionale context en specifieke kenmerken. De Commissie beveelt ook aan dat aanbieders over adequate interne processen beschikken om rekening te houden met onafhankelijke analyses van de toestand van de vrijheid en pluriformiteit van de media, zoals de monitor voor de pluriformiteit van de media (19), de kennis van initiatieven en indicatoren op het gebied van mediawijsheid, alsook informatie over het bestaan van een faciliterende ruimte voor maatschappelijke organisaties om deel te nemen aan beleidsvorming en het maatschappelijk debat. Tevens moet worden gekeken in hoeverre alle relevante risicobeperkende maatregelen in de lokale taalkundige en verkiezingscontext doeltreffend zijn.

22.

Om de interne processen en middelen in een bepaalde verkiezingscontext te versterken, moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines overwegen voorafgaand aan elke afzonderlijke verkiezingsperiode een specifiek, duidelijk identificeerbaar intern team op te richten (zie ook afdeling 3.5. “Tijdens een verkiezingsperiode”). De toewijzing van middelen voor dat team moet in verhouding staan tot de risico’s die voor de verkiezing in kwestie zijn vastgesteld, en het team moet worden samengesteld uit personen met specifieke deskundigheid van de lidstaat, zoals lokale, contextuele en talenkennis. Het team moet alle relevante deskundigheid bestrijken, onder meer op gebieden als inhoudsmoderatie, feitenonderzoek, het verstoren van dreigingen, hybride dreigingen, cyberbeveiliging, desinformatie en buitenlandse informatiemanipulatie, grondrechten en publieke participatie, en moet samenwerken met relevante externe deskundigen, bijvoorbeeld met de hubs van het Europees Waarnemingscentrum voor digitale media (EDMO) en onafhankelijke factcheckorganisaties (20).

23.

De Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines in hun algemene voorwaarden de periode vaststellen waarin specifieke maatregelen en middelen voor de beperking van de risico’s voor het verkiezingsproces zullen worden ingezet. Het kan zijn dat bepaalde risicobeperkende maatregelen, zoals extra interne processen of specifieke teams, alleen nodig zijn rond een specifieke verkiezingsperiode, afhankelijk van het risico van een bepaalde aanbieder en de specifieke kenmerken van de verkiezing in kwestie.

24.

Daarnaast beschikken sommige lidstaten over een bepaalde termijn voor verkiezingscampagnes overeenkomstig de nationale wetgeving, terwijl dat in andere lidstaten niet het geval is. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten hier rekening mee houden. In overeenstemming met in het tweede verslag van de EDEO over buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging tijdens verkiezingen (21) opgenomen inzichten over de ontwikkeling van dreigingen tijdens verkiezingen, beveelt de Commissie aan dat, afhankelijk van de risicobeoordeling voor de specifieke verkiezing en rekening houdend met de toepasselijke verkiezingsprocedures, ten minste één tot zes maanden vóór een verkiezingsperiode risicobeperkende maatregelen worden genomen en dat zij ten minste één maand na de verkiezingen worden voortgezet.

25.

Afhankelijk van de specifieke context worden risicobeperkende maatregelen normaliter geïntensiveerd in de periode voorafgaand aan de verkiezingsdatum, rekening houdend met de nationale regels inzake verkiezingen, een verhoogd risico op dreigingen en de noodzaak om nauwkeurige informatie over stemprocedures te verstrekken.

3.2.   Risicobeperkende maatregelen voor verkiezingsprocessen

26.

Maatregelen ter beperking van systeemrisico’s voor verkiezingsprocessen moeten met name gebaseerd zijn op sectorale normen die zijn vastgesteld in de praktijkcode betreffende desinformatie en andere relevante sectorale EU-codes, zoals de gedragscode voor de bestrijding van haatzaaiende uitlatingen op internet, en op bestaande beste praktijken zoals die welke worden gedeeld door het EU-internetforum, die welke zijn gedocumenteerd in het Content-Agnostic Election Integrity Framework for Online Platforms (22) (inhoudsneutraal kader voor de integriteit van verkiezingen voor onlineplatforms) en het programma voor de integriteit van verkiezingen van het Integrity Institute (23), alsook op aanbevelingen van het maatschappelijk middenveld, zoals die van de Civil Liberties Union for Europe en het European Partnership for Democracy (24).

3.2.1.   Specifieke risicobeperkende maatregelen

27.

Risicobeperkende maatregelen die gericht zijn op het aanpakken van systeemrisico’s voor verkiezingsprocessen moeten in het bijzonder maatregelen op de volgende gebieden omvatten:

a)

toegang tot officiële informatie over het verkiezingsproces. Om de opkomst bij verkiezingen te verbeteren en de verspreiding van onjuiste informatie, desinformatie en buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging ten aanzien van het verkiezingsproces zelf te voorkomen, is het de beste praktijk voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines om de toegang tot officiële informatie over het verkiezingsproces te vergemakkelijken, met inbegrip van informatie over hoe en waar moet worden gestemd, op basis van officiële informatie van de verkiezingsautoriteiten van de betrokken lidstaten. Dergelijke informatie kan bijvoorbeeld worden verstrekt door middel van informatiepanels, banners, pop-upschermen, zoekmethoden, links naar websites van de verkiezingsautoriteiten, specifieke informatieknoppen over verkiezingen of een specifiek deel van het platform. De Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines bij het ontwerpen en uitvoeren van dergelijke risicobeperkende maatregelen beginselen als inclusiviteit en toegankelijkheid in acht nemen;

b)

initiatieven op het gebied van mediawijsheid. De beste praktijk voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines is om samen te werken, uitvoering te geven en deel te nemen aan en te investeren in initiatieven en campagnes op het gebied van mediawijsheid met aandacht voor verkiezingen om kritisch denken te bevorderen en de vaardigheden van gebruikers bij het herkennen van desinformatie en manipulatietechnieken, ook in verband met generatieve AI, te verbeteren. Dit is mogelijk door:

i.

samen te werken met lokale organisaties voor mediawijsheid en relevante verenigingen, groepen en netwerken, waarbij aan verkiezingen gerelateerde initiatieven en campagnes op het platform financieel worden ondersteund, gedeeld en geïntegreerd, onder meer door gezamenlijke initiatieven te ontwikkelen. Lokale organisaties voor mediawijsheid vormen een waardevolle bron van kennis van lokale contexten en doelgroepen. De Commissie beveelt aan gebruik te maken van het netwerk van het EDMO en zijn hubs en van de deskundigengroep inzake mediawijsheid van de Commissie om de relevante organisaties op lidstaatniveau te vinden;

ii.

inoculatiemaatregelen te ontwikkelen en toe te passen die preventief weerbaarheid opbouwen tegen mogelijke en verwachte desinformatienarratieven en manipulatietechnieken door gebruikers te informeren en voor te bereiden. Bij dergelijke maatregelen moet rekening worden gehouden met de specifieke lokale context waar zij worden uitgevoerd en deze moeten worden aangevuld met andere maatregelen die betrouwbare informatie aan gebruikers verschaffen. Inoculatiemaatregelen kunnen verschillende vormen aannemen, waaronder gegamificeerde methoden, zoals deelname aan onlinespellen op het gebied van het genereren van desinformatie waarmee wordt aangemoedigd tot een kritische reflectie over de tactieken die worden gebruikt om invloed uit te oefenen (25), video’s of andere soorten inhoud (26), en moeten waar mogelijk ingebouwd worden om de toegang te vergemakkelijken;

iii.

bij het ontwerpen van campagnes voor mediawijsheid wordt aanbevolen dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines rekening houden met specifieke narratieven alsook tactieken, technieken en procedures die bijdragen aan systeemrisico’s die zich waarschijnlijk zullen voordoen voor, tijdens en na een verkiezing, in overeenstemming met de aanpak om risicobeperkende maatregelen af te stemmen op de relevante nationale context en doelgroepen;

c)

maatregelen om gebruikers meer contextuele informatie te verstrekken over de inhoud en accounts waarmee zij te maken hebben. Enkele voorbeelden zijn:

i.

labels voor feitenonderzoek voor geïdentificeerde desinformatie en inhoud op het gebied van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging die door onafhankelijke factcheckers en teams voor feitenonderzoek van onafhankelijke mediaorganisaties worden verstrekt. De dekking van feitenonderzoek moet naar de hele EU en haar talen worden uitgebreid, onder meer door de samenwerking met lokale factcheckers tijdens verkiezingsperioden te versterken, aan verkiezingen gerelateerde inhoud op het gebied van feitenonderzoek te integreren en onder de aandacht te brengen, en door gebruik te maken van mechanismen om de impact ervan op het publiek te vergroten. Labels voor feitenonderzoek moeten toegankelijk en in begrijpelijke taal geschreven zijn;

ii.

prompts en nudges om gebruikers ertoe aan te zetten inhoud te lezen en de nauwkeurigheid en bron ervan te evalueren alvorens deze te delen;

iii.

duidelijke, zichtbare en niet-misleidende aanwijzingen van officiële accounts, evenals accounts die gezaghebbende informatie over het verkiezingsproces verschaffen, zoals de accounts van verkiezingsautoriteiten, met inbegrip van de grondslag waarop die verificatie is gebaseerd. De criteria die leiden tot een “officieel” label voor een account moeten gemakkelijk toegankelijk zijn en in begrijpelijke taal worden verstrekt, om te voorkomen dat door dergelijke aanwijzingen accounts die zich uitgeven voor officiële accounts, zoals die van verkiezingsautoriteiten, geloofwaardig zijn;

iv.

een duidelijke, zichtbare en niet-misleidende labeling van accounts die worden gecontroleerd door lidstaten, derde landen en entiteiten die onder zeggenschap staan van of gefinancierd worden door entiteiten die onder zeggenschap van derde landen staan;

v.

hulpmiddelen en informatie om gebruikers te helpen de betrouwbaarheid van informatiebronnen te beoordelen, zoals betrouwbaarheidskeurmerken die gericht zijn op de integriteit van de bron, die zijn gebaseerd op transparante methoden en ontwikkeld door onafhankelijke derden;

vi.

andere hulpmiddelen ter beoordeling van de herkomst, de bewerkingsgeschiedenis, de authenticiteit of de nauwkeurigheid van digitale inhoud. Deze helpen gebruikers om de authenticiteit te controleren of de herkomst of de bron van aan verkiezingen gerelateerde inhoud vast te stellen;

vii.

doeltreffende interne maatregelen voor het tegengaan van misbruik van een van de bovengenoemde procedures en hulpmiddelen, met name misbruik van het verificatieproces voor gelabelde accounts en inhoud;

d)

aanbevelingssystemen kunnen een belangrijke rol spelen bij het vormgeven van het informatielandschap en de publieke opinie, zoals erkend in de overwegingen 84, 88, 94 en 70, en in artikel 34, lid 2, van Verordening (EU) 2022/2065. Om het risico dat dergelijke systemen met betrekking tot verkiezingsprocessen kunnen inhouden, te beperken, moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines overwegen:

i.

ervoor te zorgen dat aanbevelingssystemen zodanig worden ontworpen en aangepast dat gebruikers zinvolle keuzes en controle over hun feeds krijgen, met inachtneming van de diversiteit en pluriformiteit van de media;

ii.

maatregelen vast te stellen om desinformatie in de context van verkiezingen minder prominent te maken op basis van duidelijke en transparante methoden, bijvoorbeeld met betrekking tot bedrieglijke inhoud die volgens feitenonderzoek onjuist is of afkomstig van accounts waarvan herhaaldelijk is vastgesteld dat zij desinformatie verspreiden;

iii.

maatregelen vast te stellen om de versterking van misleidende, onjuiste of misleidende inhoud die door AI in het kader van verkiezingen via hun aanbevelingssystemen wordt gegenereerd, te beperken;

iv.

de prestaties en het effect van aanbevelingssystemen regelmatig te beoordelen en nieuwe risico’s of problemen in verband met verkiezingsprocessen aan te pakken, onder meer door beleid, praktijken en algoritmen bij te werken en te verfijnen;

v.

maatregelen vast te stellen om te zorgen voor transparantie over het ontwerp en de werking van aanbevelingssystemen, met name met betrekking tot de gegevens en informatie die worden gebruikt bij het ontwerpen van systemen die de pluriformiteit van de media en de diversiteit van inhoud bevorderen, teneinde controle en onderzoek door derden te vergemakkelijken;

vi.

samen te werken met externe partijen om adversarial tests uit te voeren en red-teamoefeningen op deze systemen uit te voeren om potentiële risico’s vast te stellen, zoals risico’s als gevolg van vooroordelen, vatbaarheid voor manipulatie, of de versterking van onjuiste informatie, desinformatie, buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging of andere schadelijke inhoud;

e)

politieke reclame. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines wordt aangeraden zich voor te bereiden op de toepassing van Verordening (EU) 2024/900 betreffende transparantie en gerichte politieke reclame (“verordening betreffende politieke reclame”) en bijzondere aandacht te besteden aan de bepaling inzake non-discriminatie (artikel 5, lid 1), die 20 dagen na de bekendmaking van de verordening op 20 maart 2024 van toepassing wordt (27). Alle aanbieders van onlineplatforms zijn verantwoordelijk voor de naleving van deze bepaling. In deze verordening wordt politieke reclame gedefinieerd als de productie, plaatsing, promotie, publicatie, aanlevering of verspreiding van boodschappen door, voor of namens politieke actoren, tenzij het om een zuiver particuliere of commerciële boodschap gaat, of die van invloed kan zijn op en bedoeld is om het resultaat van een verkiezing of referendum, of een wetgevings- of regelgevingsproces op Unie-, nationaal, regionaal of lokaal niveau te beïnvloeden. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines worden aangemoedigd om bij de toepassing van deze richtsnoeren rekening te houden met de definities in de verordening. Indien een aanbieder van een zeer groot onlineplatform of zeer grote onlinezoekmachine de mogelijkheid biedt politieke reclameboodschappen op zijn dienst te plaatsen, beveelt de Commissie aan dat deze bij de naleving van de verplichtingen van artikel 26 van Verordening (EU) 2022/2065 en overeenkomstig de aanstaande verordening betreffende transparantie en gerichte politieke reclame, op duidelijke, opvallende en ondubbelzinnige wijze en in realtime worden gelabeld, zodat gebruikers kunnen begrijpen dat de weergegeven inhoud politieke reclame bevat. Bovendien moeten de toegepaste labels van kracht blijven wanneer zij door gebruikers op hetzelfde platform worden gedeeld. De Commissie beveelt ook aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines hun beleid op de verordening betreffende politieke reclame afstemmen vóór de datum van toepassing ervan, hetgeen een aanvulling vormt op de wettelijke verplichtingen die voortvloeien uit de artikelen 26 en 39 van Verordening (EU) 2022/2065, en met name op de volgende gebieden:

i.

gebruikers informatie verstrekken over de politieke reclameboodschappen die zij zien, zoals de identiteit van de opdrachtgever en, in voorkomend geval, de entiteit die uiteindelijk zeggenschap heeft over de opdrachtgever; de periode waarin de politieke reclameboodschap moet worden gepubliceerd, aangeleverd of verspreid; de totaalbedragen en de totale waarde van andere voordelen die de aanbieders van politieke reclamediensten hebben ontvangen, alsook nuttige informatie over de belangrijkste parameters die worden gebruikt om te bepalen aan welke afnemers de reclame wordt getoond;

ii.

een openbaar toegankelijk, doorzoekbaar register van politieke reclameboodschappen bijhouden, dat in bijna realtime wordt bijgewerkt. Dit register bevat ten minste het totale aantal afnemers van de dienst dat is bereikt en waar van toepassing, de totale aantallen opgesplitst naar elke lidstaat van de groep of groepen afnemers voor wie de reclame specifiek was bedoeld, zoals voorgeschreven in artikel 39 van Verordening (EU) 2022/2065. Het kan bijvoorbeeld ook de totaalbedragen en de totale waarde van andere door de aanbieders ontvangen voordelen bevatten, het aantal weergaven en de geografische gebieden waarin de reclame werd getoond.

iii.

wanneer zij geen politieke reclame op hun diensten toestaan, beschikken zij over efficiënte verificatiesystemen en nemen zij de nodige maatregelen om ervoor te zorgen dat het besluit naar behoren wordt gehandhaafd;

iv.

ervoor zorgen dat adequate beleidsmaatregelen en systemen voorhanden zijn ter voorkoming van misbruik van reclamesystemen voor de verspreiding van misleidende informatie, desinformatie en buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging met betrekking tot verkiezingsprocessen, met inbegrip van misleidende generatieve AI-inhoud;

f)

influencers kunnen een aanzienlijke impact hebben op de electorale keuzes van afnemers van de dienst, aangezien zij steeds meer betrokken zijn bij het faciliteren van het politieke debat online. In dit verband, en om de transparantie te vergroten, moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines:

i.

een functionaliteit bieden waarmee influencers kunnen verklaren of de door hen geleverde inhoud politieke reclame is of bevat, met inbegrip van de identiteit van de opdrachtgever en, indien van toepassing, de entiteit die uiteindelijk zeggenschap heeft over de opdrachtgever, de periode waarin de politieke reclameboodschap zal worden gepubliceerd, aangeleverd of verspreid, de totaalbedragen en de totale waarde van andere voordelen die de aanbieders van politieke reclamediensten hebben ontvangen, de periode van weergave, alsook nuttige informatie over de belangrijkste parameters die worden gebruikt om te bepalen aan welke afnemers de reclame wordt getoond;

ii.

ervoor zorgen dat andere afnemers van de dienst op duidelijke, opvallende en ondubbelzinnige wijze en in realtime, onder meer door middel van opvallende labeling, kunnen vaststellen dat de verstrekte inhoud politieke reclame is of bevat, zoals beschreven in de verklaring van de influencer;

g)

demonetisatie van desinformatie-inhoud. De Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines over gerichte beleidsmaatregelen en systemen beschikken om ervoor te zorgen dat de plaatsing van reclame geen financiële stimulansen biedt voor de verspreiding van desinformatie en buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging met betrekking tot verkiezingsprocessen en haatdragende, (gewelddadige) extremistische of radicaliserende inhoud die individuen bij hun electorale keuzes kan beïnvloeden;

h)

integriteit van diensten. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten passende procedures invoeren om de tijdige en doeltreffende opsporing en onderbreking van de manipulatie van de dienst te waarborgen wanneer dit door hen als een relevant systeemrisico is aangemerkt, rekening houdend met de beste beschikbare gegevens. Zo kunnen zij in hun algemene voorwaarden specifieke regels opnemen ter bestrijding van de aanmaak van niet-authentieke accounts of botnets (waaronder geautomatiseerde, gedeeltelijk geautomatiseerde of niet-geautomatiseerde accounts) of misleidend gebruik van een dienst.

i.

De Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines hun regels ontwikkelen en handhaven ter voorkoming van misleiding door impersonatie van kandidaten, het inzetten van bedrieglijke gemanipuleerde media, het gebruik van valse overeenkomsten, niet-transparante betaalde berichten of niet-transparante promotie door influencers, alsook coördinatie van de aanmaak van niet-authentieke inhoud of niet-authentiek gedrag.

ii.

De Commissie beveelt samenwerking aan tussen de relevante teams van verschillende aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines om gemeenschappelijke dreigingen in kaart te brengen en platformoverschrijdende desinformatiecampagnes, activiteiten op het gebied van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging of haatdragende (gewelddadige) extremistische of radicaliserende activiteiten die personen bij hun electorale keuzes kunnen beïnvloeden en de migratie van kwaadwillige actoren tegen te gaan (zie afdeling 3.4 over samenwerking met nationale autoriteiten, onafhankelijke deskundigen en maatschappelijke organisaties).

28.

Omdat het inzicht in systeemrisico’s voor verkiezingsprocessen zich voortdurend ontwikkelt, moeten risicobeperkende maatregelen worden gekoppeld aan een nauwkeurige en kritische analyse, toetsing en evaluatie van de beoogde en mogelijk onbedoelde gevolgen ervan. Als zodanig moeten doeltreffende risicobeperkende maatregelen gebaseerd zijn op de beste beschikbare informatie en wetenschappelijke inzichten. De Commissie beveelt aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines aan om op proactieve wijze steekhoudende prestatiemaatstaven voor de doeltreffendheid van risicobeperkende maatregelen te ontwerpen, te evalueren en te optimaliseren, bijvoorbeeld door middel van A/B-tests van kenmerk- en ontwerpkeuzes. Deze prestatiemaatstaven moeten worden geanalyseerd als onderdeel van het kader voor risicobeheer van aanbieders en dienen ertoe om het succes van relevante risicobeperkende maatregelen tijdens een bepaalde verkiezing te meten. Deze maatstaven moeten “SMART” (specific, measurable, achievable, relevant and time-bound — specifiek, meetbaar, haalbaar, relevant en tijdgebonden) zijn en moeten zowel een kwalitatief als kwantitatief karakter hebben.

3.2.2   Toezicht, onderzoek en toegang tot gegevens door derden

29.

Door derden verricht toezicht op en onderzoek naar risicobeperkende maatregelen zijn voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines van belang. Mede hierdoor kunnen deze aanbieders ervoor zorgen dat de door hen genomen maatregelen doeltreffend zijn en de grondrechten en democratische beginselen eerbiedigen. Stabiele en betrouwbare toegang tot gegevens voor toezicht door derden is tijdens verkiezingsperioden cruciaal om transparantie te waarborgen, inzichten te verwerven en bij te dragen tot de verdere ontwikkeling van risicobeperkende maatregelen rond verkiezingen. Naast hun wettelijke verplichtingen uit hoofde van artikel 40 van Verordening (EU) 2022/2065 beveelt de Commissie aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines relevante belanghebbende derde partijen gratis toegang verlenen tot gegevens voor het bestuderen van risico’s in verband met verkiezingsprocessen, waaronder, indien nodig, gegevens die niet beschikbaar zijn op de interface van het zeer grote onlineplatform en de zeer grote onlinezoekmachine. In het algemeen worden ad-hocsamenwerkingsactiviteiten aanbevolen om risicobeperkende maatregelen in verband met verkiezingsprocessen te ontwerpen en, indien nodig, snel aan te passen. Volgens gedocumenteerde beste praktijken kunnen verschillende maatregelen worden overwogen om dergelijke activiteiten met derden te verrichten.

30.

Naast de instrumenten en ander toegangsbeleid die zijn ingevoerd om te voldoen aan artikel 40, lid 12, van Verordening (EU) 2022/2065, kunnen deze maatregelen aanvullende en op maat gesneden instrumenten of kenmerken omvatten, waaronder die welke nodig zijn om AI-modellen te bestuderen en te controleren, visuele dashboards, de toevoeging van extra gegevenspunten aan bestaande instrumenten of de verstrekking van specifieke datasets. De toegang tot dergelijke instrumenten of kenmerken kan worden uitgebreid tot een groter aantal derden, buiten de in aanmerking komende onderzoekers uit hoofde van artikel 40 van Verordening (EU) 2022/2065.

31.

Op het gebied van politieke reclame beveelt de Commissie aan dat relevante aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines ervoor zorgen dat de instrumenten en applicatieprogramma-interfaces (API’s) die onderzoek in hun registers voor politieke reclame mogelijk maken (28), geschikt zijn voor het beoogde doel. Hiermee moet zinvol onderzoek kunnen worden verricht naar desinformatie, campagnes voor buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging, en haatdragende, (gewelddadige) extremistische of radicaliserende inhoud die wordt verspreid om personen te beïnvloeden bij hun electorale keuzes tijdens verkiezingen, met inbegrip van de verkiezingen voor het Europees Parlement, overeenkomstig het Unierecht, onder meer met betrekking tot de bescherming van persoonsgegevens. Dit moet minimale functionaliteiten en zoekcriteria omvatten waarmee gebruikers en onderzoekers tijdens de verkiezingsperiode in bijna realtime zoekopdrachten op maat kunnen uitvoeren (zoals zoekopdrachten per adverteerder of kandidaat, verkiezing, geografisch gebied of land, en taal).

32.

Naast de in artikel 42, lid 4, van Verordening (EU) 2022/2065 bedoelde rapporten beveelt de Commissie aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines jegens het publiek zo transparant mogelijk zijn over het ontwerp, de werking en de uitvoering van risicobeperkende maatregelen in verband met verkiezingsprocessen; zo wordt publiek toezicht mogelijk gemaakt, wat op zijn beurt van invloed kan zijn op het ontwerp van doeltreffende risicobeperkende maatregelen. Tijdens verkiezingsperioden is het van bijzonder belang dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines aantonen dat beslissingen over inhoudsmoderatie geen afbreuk doen aan de gelijkheid van kandidaten en niet tot een onevenredige voorkeur leiden voor stemmen die bepaalde (gepolariseerde) standpunten vertegenwoordigen.

3.2.3.   Grondrechten

33.

Risicobeperkende maatregelen overeenkomstig artikel 35 van Verordening (EU) 2022/2065 moeten worden genomen met inachtneming van de bescherming van de grondrechten die zijn verankerd in het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, met name het recht op vrijheid van meningsuiting en van informatie, met inbegrip van de vrijheid en pluriformiteit van de media. Overeenkomstig overweging 47 van de verordening moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines naar behoren rekening houden met de betreffende internationale normen ter bescherming van de mensenrechten, zoals de leidende beginselen van de Verenigde Naties inzake bedrijfsleven en mensenrechten. Relevante onafhankelijke verslagen (29) kunnen ook in aanmerking worden genomen bij het ontwerpen en handhaven van risicobeperkende maatregelen.

34.

Bij het beperken van systeemrisico’s voor de integriteit van de verkiezingen beveelt de Commissie aan ook naar behoren rekening te houden met de gevolgen van maatregelen ter bestrijding van illegale inhoud, zoals het publiekelijk aanzetten tot geweld en haat, voor zover dergelijke illegale inhoud stemmen in het democratische debat kan belemmeren of tot zwijgen kan brengen, met name die welke kwetsbare groepen of minderheden vertegenwoordigen. Zo kunnen vormen van racisme, gendergerelateerde desinformatie en gendergerelateerd geweld online, onder meer in de context van gewelddadige extremistische of terroristische ideologie of buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging die gericht zijn op de lhbtiq+-gemeenschap (30), de open democratische dialoog en het bijbehorende debat ondermijnen en sociale verdeeldheid en polarisatie verder vergroten. In dit verband kan de gedragscode voor de bestrijding van illegale haatzaaiende uitlatingen op het internet als inspiratie bij het overwegen van passende maatregelen worden gebruikt.

35.

Naast de betrokkenheid van relevante actoren bij de risicobeoordeling, zoals bedoeld in overweging 90 van Verordening (EU) 2022/2065, beveelt de Commissie aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines de in het kader van de risicobeoordelingen uitgevoerde effectbeoordelingen op het gebied van de grondrechten ter beschikking stellen van maatschappelijke organisaties, met name maatschappelijke organisaties die bij dit proces worden geraadpleegd zodra deze beoordelingen zijn afgerond, dus mogelijk eerder dan op grond van artikel 42, lid 4, van de verordening is vereist. Dit zou ruimte kunnen bieden voor een constructieve open dialoog over mogelijke goede praktijken en eventuele verbeteringen.

3.3.   Risicobeperkende maatregelen in verband met generatieve AI

36.

Recente technologische ontwikkelingen op het gebied van generatieve AI hebben het creëren en grootschalige gebruik van artificiële-intelligentiesystemen die tekst, beelden, video’s of andere synthetische inhoud kunnen genereren, mogelijk gemaakt. Hoewel dergelijke ontwikkelingen veel nieuwe mogelijkheden mee kunnen brengen, kunnen zij leiden tot specifieke systeemrisico’s in de context van verkiezingen. Generatieve AI kan met name worden misbruikt om kiezers te misleiden of om verkiezingsprocessen te manipuleren door niet-authentieke, bevooroordeelde, misleidende synthetische inhoud (waaronder tekst, audio, stilstaande beelden en video’s) ten aanzien van politieke actoren, valse voorstelling van gebeurtenissen, verkiezingspeilingen, contexten of narratieven te creëren en te verspreiden. Generatieve AI-systemen kunnen ook onjuiste, onsamenhangende of valse informatie, zogenaamde “hallucinaties”, opleveren die de werkelijkheid onjuist weergeven en kiezers kunnen misleiden.

37.

Overeenkomstig artikel 35, lid 1, van Verordening (EU) 2022/2065 moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines systeemrisico’s beoordelen in het kader van verkiezingen, zoals de bovengenoemde, en redelijke, evenredige en doeltreffende risicobeperkende maatregelen nemen die zijn toegesneden op de risico’s in verband met zowel de creatie als de verspreiding van generatieve AI-inhoud, afhankelijk van de aard van hun dienst. Beste praktijken die als basis kunnen dienen voor de relevante risicobeperkende maatregelen, kunnen nu al aan de AI-verordening en het AI-pact worden ontleend. Bijzonder relevant in dit verband zijn de verplichtingen waarin de AI-verordening voorziet voor aanbieders van AI-modellen voor algemene doeleinden, met inbegrip van aan generatieve AI gerelateerde vereisten voor de labeling van “deepfakes”, en voor aanbieders van generatieve AI-systemen om technische geavanceerde oplossingen te gebruiken. Het doel hiervan is ervoor te zorgen dat door middel van generatieve AI gecreëerde inhoud wordt gemarkeerd in een machineleesbaar formaat en als zodanig detecteerbaar is, waardoor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines deze kunnen opsporen. De Commissie beveelt aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines aan om in overeenstemming met het AI-pact hun beleid op de AI-verordening af te stemmen vóór de datum van toepassing ervan.

38.

Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten risicobeperkende maatregelen in verband met generatieve AI toepassen, voor zover zij technisch haalbaar zijn, met bijzondere aandacht voor de gevolgen van dergelijke maatregelen voor de uit hoofde van het Handvest beschermde grondrechten. De Commissie beveelt ook sectoroverschrijdende samenwerking aan voor de verdere ontwikkeling van doeltreffende risicobeperkende maatregelen voor generatieve AI in het kader van de praktijkcodes voor AI-modellen voor algemene doeleinden en transparantie van door AI gegenereerde inhoud uit hoofde van de AI-verordening.

39.

Naar aanleiding van de vastgestelde specifieke werkelijke of voorzienbare risico’s voor verkiezingsprocessen beveelt de Commissie aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines waarvan de diensten kunnen worden gebruikt voor het creëren van bedrieglijke, bevooroordeelde, onjuiste of misleidende generatieve AI-inhoud, de volgende risicobeperkende maatregelen treffen, voor zover dit technisch haalbaar is en volgens de huidige stand van de techniek:

a)

ervoor zorgen dat generatieve AI-inhoud en andere soorten synthetische en gemanipuleerde media detecteerbaar zijn — met name door gebruik te maken van voldoende betrouwbare, interoperabele, doeltreffende en robuuste technieken en methoden, zoals watermerken, metadata-identificaties, cryptografische methoden voor het aantonen van de herkomst en authenticiteit van inhoud, registratiemethoden, vingerafdrukken of andere technieken, al naargelang het geval, rekening houdend met bestaande normen. Dit is met name van belang voor generatieve AI-inhoud met betrekking tot kandidaten, politici of politieke partijen. Watermerken en metadata kunnen ook worden toegepast op inhoud die gebaseerd is op aanvankelijk authentiek materiaal (zoals video’s, beelden of audio) dat vervolgens is gewijzigd door het gebruik van generatieve AI;

b)

ervoor zorgen dat door AI-systemen gegenereerde informatie zoveel mogelijk op betrouwbare bronnen is gebaseerd in de verkiezingscontext, zoals officiële informatie van relevante verkiezingsautoriteiten, en dat eventuele citaten of verwijzingen door het systeem naar externe bronnen juist zijn en de genoemde inhoud niet verkeerd weergeven, waardoor de gevolgen van “hallucinaties” worden beperkt;

c)

gebruikers waarschuwen voor mogelijke fouten in door generatieve AI-systemen gecreëerde inhoud en voorstellen dat zij gezaghebbende bronnen raadplegen om de waarheidsgetrouwheid van dergelijke informatie te controleren, en waarborgen invoeren om te voorkomen dat onjuiste inhoud wordt gecreëerd die het gedrag van gebruikers sterk kan beïnvloeden;

d)

red-team-oefeningen en -tests uitvoeren en documenteren, met bijzondere aandacht voor verkiezingsprocessen, met zowel interne teams als externe deskundigen, alvorens generatieve AI-systemen toegankelijk te maken voor het publiek en een benadering van gefaseerde vrijgave volgen om onbedoelde gevolgen beter te beheersen;

e)

passende prestatiemaatstaven vaststellen, onder meer voor de veiligheid en de feitelijke nauwkeurigheid van antwoorden op vragen over electorale inhoud, de prestaties van generatieve AI-systemen voortdurend monitoren en indien nodig passende maatregelen nemen;

f)

waarborgen in generatieve AI-systemen opnemen die de veiligheid ervan vergroten, zoals mechanismen voor het classificeren van prompts, inhoudsmoderatie en andere filters, voor het opsporen en voorkomen van prompts die indruisen tegen de gebruiksvoorwaarden van de aanbieder van een zeer groot onlineplatform of zeer grote onlinezoekmachine met betrekking tot verkiezingsprocessen; andere passende maatregelen nemen om misbruik van het generatieve AI-systeem voor illegale, manipulatieve en desinformatiedoeleinden in het kader van verkiezingsprocessen te voorkomen;

g)

voor tekstinhoud in het bijzonder, waar mogelijk, in de gegenereerde output de concrete bronnen van de als inputgegevens gebruikte informatie vermelden of andere manieren bieden om gebruikers in staat te stellen de betrouwbaarheid te verifiëren en de informatie van verdere context te voorzien.

40.

Naar aanleiding van de vastgestelde specifieke werkelijke of voorzienbare risico’s voor verkiezingsprocessen beveelt de Commissie aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines waarvan de diensten kunnen worden gebruikt voor het verspreiden van bedrieglijke, onjuiste of misleidende generatieve AI-inhoud de volgende risicobeperkende maatregelen overwegen, voor zover technisch haalbaar volgens de huidige stand van de techniek:

a)

aanpassen van hun voorwaarden en waarborgen van de handhaving ervan om het bereik en de impact van generatieve AI-inhoud die desinformatie of onjuiste informatie over het verkiezingsproces weergeeft, zoals onregelmatigheden bij de verkiezingen, aanzienlijk te verminderen;

i.

de Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines duidelijke openbare informatie verstrekken over de interne processen en risicobeperkende maatregelen, zoals labeling, markering, afwaardering of verwijdering, om dit beleid te handhaven;

ii.

de Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines samenwerken en informatie over dergelijke bedrieglijke inhoud met factcheckers delen om ervoor te zorgen dat het risico van versterking op andere platforms tot een minimum wordt beperkt;

b)

duidelijk labelen, of anderszins waarneembaar maken door middel van opvallende markeringen, van synthetische of gemanipuleerde beelden, audio of video’s die een merkbare gelijkenis vertonen met bestaande personen, voorwerpen, plaatsen, entiteiten of gebeurtenissen, of gebeurtenissen die niet hebben plaatsgevonden als reëel voorstellen of onjuist weergeven, en voor een persoon onterecht als authentiek of waarheidsgetrouw overkomen (d.w.z. deepfakes);

i.

de Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines gebruikers standaard en gemakkelijk te bedienen interfaces en instrumenten verstrekken om labels aan door AI gegenereerde inhoud toe te voegen;

ii.

bij het labelen van generatieve AI-inhoud beveelt de Commissie aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines efficiënte, gemakkelijk door gebruikers te herkennen labels toepassen, rekening houdend met aspecten als grafische voorstelling, plaats en tijdstip, op basis van wetenschappelijk onderzoek naar de doeltreffendheid van labels (31). Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten ook de doeltreffendheid van dergelijke labels vóór vrijgave toetsen en deze aanpassen en verbeteren op basis van feedback en ervaring;

iii.

de Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines ervoor zorgen dat de gelabelde generatieve AI-inhoud zijn label behoudt zodra deze door andere gebruikers op het platform wordt gedeeld;

c)

de Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines hun reclamesystemen aanpassen, bijvoorbeeld door adverteerders opties te bieden om inhoud die met generatieve AI in reclame is gecreëerd of gepromote posts duidelijk te labelen, en in hun reclamebeleid eisen dat dit label wordt gebruikt wanneer de reclame generatieve AI-inhoud bevat;

d)

om dit beleid te handhaven, moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines hun processen voor inhoudsmoderatie en algoritmische systemen zodanig aanpassen dat door AI gegenereerde of gemanipuleerde inhoud door middel van watermerken, metadata-identificaties, cryptografische methoden voor het aantonen van de herkomst en authenticiteit van inhoud, registratiemethoden, vingerafdrukken of andere technieken kan worden opgespoord;

i.

in dit verband moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines samenwerken met aanbieders van generatieve AI-systemen en toonaangevende geavanceerde maatregelen volgen om ervoor te zorgen dat dergelijke watermerken, metadata-identificaties, cryptografische methoden voor het aantonen van de herkomst en authenticiteit van inhoud, registratiemethoden, vingerafdrukken of andere technieken op betrouwbare en doeltreffende wijze worden opgespoord; hun wordt ook aanbevolen nieuwe technologische innovaties te ondersteunen om de doeltreffendheid en interoperabiliteit van dergelijke instrumenten te verbeteren;

e)

de in afdeling 2 genoemde maatregelen op het gebied van mediawijsheid moeten ook gericht zijn op generatieve AI-systemen, bijvoorbeeld om uit te leggen hoe de technologie werkt en welke mogelijkheden er zijn om deze te misbruiken.

41.

Overeenkomstig artikel 35, lid 1, van Verordening (EU) 2022/2065 moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines bij de aanpak van legale maar schadelijke vormen van generatieve AI-inhoud die het gedrag van kiezers kunnen beïnvloeden, bijzondere aandacht besteden aan de gevolgen die hun beleid en maatregelen kunnen hebben voor de grondrechten, met name de vrijheid van meningsuiting, met inbegrip van politieke meningsuiting, parodie en satire. Een dergelijke effectbeoordeling op het gebied van de grondrechten is met name vereist bij de ontwikkeling van beleid over het soort misleidende generatieve AI-inhoud dat een aanbieder van een zeer groot onlineplatform of zeer grote onlinezoekmachine niet toestaat op zijn dienst en zal verwijderen.

42.

Aangezien door AI gegenereerde inhoud specifieke risico’s meebrengt, moet deze aan verscherpt toezicht worden onderworpen, onder meer door de ontwikkeling van ad-hocinstrumenten en -technologieën, bijvoorbeeld om onderzoek te verrichten dat gericht is op het in kaart brengen en begrijpen van specifieke risico’s in verband met verkiezingsprocessen. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines worden aangemoedigd te overwegen specifieke instrumenten op te zetten waarmee onderzoekers toegang tot door AI gegenereerde inhoud krijgen, zodat zij deze kunnen identificeren en analyseren.

3.4.   Samenwerking met nationale autoriteiten, onafhankelijke deskundigen en maatschappelijke organisaties

43.

Bijdragen tot het beschermen van de integriteit van een specifieke verkiezing is niet mogelijk zonder kennis van de specifieke nationale, juridische, maatschappelijke en politieke context en zonder tijdige reacties op realtimeontwikkelingen die van invloed zijn op de risico’s van diensten van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines. De procedures en organisatiestructuren voor verkiezingen verschillen per lidstaat en zelfs van verkiezing tot verkiezing. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten zich bewust zijn van de toepasselijke nationale verkiezingsgovernancestructuur voor de verkiezingen in kwestie en van de rol van de verschillende autoriteiten. Door een goed inzicht te krijgen in specifieke nationale procedures, zoals de afbakening van de verkiezingscampagneperioden, het moment van de officiële aanwijzing van verkiezingskandidaten en de pre-electorale stilteperioden, kunnen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines risicobeperkende maatregelen ontwerpen, waarbij rekening wordt gehouden met de specifieke aspecten van de betrokken lidstaat.

44.

Daartoe beveelt de Commissie aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines regelmatig en, indien nodig, dringend informatie uitwisselen met en contactpunten hebben voor bevoegde nationale en Europese autoriteiten, waarbij de digitaledienstencoördinator van hun lidstaat en in voorkomend geval de bevoegde regionale en lokale autoriteiten alsook de Commissie worden betrokken om de uitwisseling van informatie te vergemakkelijken.

45.

Het doel van dergelijke interacties tussen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines en de bevoegde nationale autoriteiten moet beperkt blijven tot het delen van informatie die als basis kan dienen voor risicobeoordelingen en risicobeperkende maatregelen met betrekking tot verkiezingsprocessen of die kan dienen als input voor acties van nationale autoriteiten die onder hun bevoegdheid vallen om de integriteit van verkiezingsprocessen te beschermen. De betrokken nationale autoriteiten kunnen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines bijvoorbeeld officiële informatie over het stemproces verstrekken die in hun diensten kan worden geïntegreerd en, waar mogelijk en passend, hen informeren over mogelijke risico’s voor het verkiezingsproces, die als input kan dienen voor de risicobeperkende maatregelen die aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines invoeren. Andersom kan informatie over de risico’s die aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines op hun dienst beperken, relevant zijn voor de werkzaamheden van de bevoegde nationale autoriteiten bij de bescherming van de integriteit van verkiezingsprocessen. Voor zover dergelijke interacties niet binnen het toepassingsgebied van de transparantierapportageverplichtingen uit hoofde van Verordening (EU) 2022/2065 vallen, beveelt de Commissie de nationale autoriteiten en aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines aan hierover op transparante wijze verslag uit te brengen, bijvoorbeeld in openbare documenten waarin de nationale autoriteiten het verkiezingsproces evalueren of in transparantieverslagen die voortvloeien uit Verordening (EU) 2022/2065.

46.

De uit hoofde van Verordening (EU) 2022/2065 aangewezen digitaledienstencoördinatoren kunnen in elke lidstaat fungeren als contactpunt voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines, indien niet duidelijk is welke nationale autoriteit bevoegd is voor kwesties in verband met risicobeperking bij verkiezingsprocessen. Aangezien digitaledienstencoördinatoren fungeren als centraal contactpunt met betrekking tot alle aangelegenheden die verband houden met de toepassing van Verordening (EU) 2022/2065 in een lidstaat, beveelt de Commissie aan dat de digitaledienstencoördinatoren worden betrokken bij de uitwisseling van informatie over het verkiezingsproces tussen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines en de bevoegde nationale autoriteiten. Daarnaast heeft de Commissie de lidstaten aanbevolen hun nationale verkiezingsnetwerken te versterken (32) en hun samenwerking met relevante belanghebbenden te vergemakkelijken (33). Deze nationale verkiezingsnetwerken kunnen ook een relevant contactpunt zijn voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines.

47.

Naast samenwerking met nationale autoriteiten wordt aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines ook aanbevolen nauw samen te werken met relevante niet-overheidsactoren, aangezien zulke actoren een sleutelrol spelen bij de bescherming van verkiezingsprocessen. Voorafgaand aan de verkiezingen kunnen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines bijeenkomsten organiseren en kanalen voor regelmatige communicatie opzetten met niet-overheidsactoren die actief zijn in verkiezingsprocessen, zoals academici, onafhankelijke deskundigen, maatschappelijke organisaties en vertegenwoordigers van verschillende gemeenschappen; zij kunnen hen uitnodigen hun onafhankelijke deskundigheid, inzichten en waarnemingen te delen die mogelijk helpen risico’s in kaart te brengen waarvoor risicobeperkende maatregelen vereist kunnen zijn, en aan de ontwikkeling van dergelijke risicobeperkende maatregelen bijdragen.

48.

Door tijdens de verkiezingscampagne kanalen voor communicatie met niet-overheidsactoren, met inbegrip van campagneorganisaties en verkiezingswaarnemers, op te zetten zullen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines de context van de verkiezingen beter gaan begrijpen, zodat zij snel kunnen reageren in noodsituaties, risicobeperkende maatregelen kunnen ontwerpen en kalibreren en meer inzicht krijgen in hoe hun risicobeperkende maatregelen in de lokale context werken. De werkgroep inzake verkiezingen en de praktijkcode — en het daarmee verbonden systeem voor snelle respons — is een goed voorbeeld van een dergelijk bestaand en actief forum voor meerdere belanghebbenden, met inbegrip van ngo’s en factcheckers die belangrijke specifieke ervaring met verkiezingen hebben. De taskforce inzake verkiezingen van het EDMO — bestaande uit onafhankelijke factcheckers, academici en specialisten op het gebied van mediawijsheid — en de EDMO-hubs in de hele EU kunnen in dit verband ook belangrijke input leveren.

49.

De beschikbaarheid van betrouwbare informatie uit de meest uiteenlopende bronnen is van cruciaal belang voor goed werkende democratische verkiezingsprocessen. Het zorgt niet alleen voor bescherming tegen externe commerciële en politieke inmenging, maar ook voor bescherming tegen mogelijke onjuiste toepassing van de interne processen van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines, zoals onderkend in artikel 17 van de voorgestelde Europese verordening mediavrijheid (34). Journalisten en aanbieders van mediadiensten spelen een essentiële rol bij het verzamelen, verwerken en rapporteren van informatie aan het publiek, een rol die des te belangrijker is in verkiezingstijd. Onafhankelijke aanbieders van nieuwsmediadiensten en organisaties met beproefde interne redactionele normen en procedures worden algemeen beschouwd als betrouwbare informatiebronnen. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten daarom samenwerken met onafhankelijke mediaorganisaties, regelgevende instanties, het maatschappelijk middenveld en basisorganisaties, factcheckers, de academische wereld en andere relevante belanghebbenden bij initiatieven om de identificatie van betrouwbare informatie en de toegankelijkheid van gebruikers tot betrouwbare pluralistische nieuwsmedia-inhoud over verkiezingen te verbeteren.

50.

Gezien de belangrijke rol die dergelijke organisaties spelen bij het beoordelen van de waarheidsgetrouwheid van informatie, beveelt de Commissie aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines samenwerken met onafhankelijke organisaties voor feitenonderzoek die hoge normen op het gebied van methodologie, ethiek en transparantie hanteren, bijvoorbeeld door aangesloten te zijn bij het European Fact-Checking Standards Network en zijn code van normen te volgen (35). De Commissie beveelt aan dat deze samenwerking transparant is. Zo vermelden sommige ondertekenaars van de praktijkcode betreffende desinformatie de organisaties voor feitenonderzoek waarmee zij overeenkomsten hebben gesloten.

3.5.   Tijdens een verkiezingsperiode

51.

De Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines tijdens de verkiezingsperiode, waarin specifieke maatregelen en middelen voor de beperking van risico’s voor het verkiezingsproces zullen zijn ingevoerd, bijzondere aandacht besteden aan maatregelen die de gevolgen beperken van incidenten die een aanzienlijke impact op de verkiezingsuitslag of de opkomst kunnen hebben.

52.

Dit houdt in dat gebruikers toegang krijgen tot betrouwbare, tijdige en begrijpelijke informatie uit officiële bronnen over de manier waarop zij kunnen stemmen en over het stemproces of maatregelen zoals die welke in afdeling 3.3 worden genoemd om de mogelijke schade te beperken van zaken met een grote impact, zoals gemanipuleerde beelden, stemopnamen of deepfakes, bijvoorbeeld van politieke actoren die in verkiezingen de strijd met elkaar aangaan. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten er ook voor zorgen dat zij snel kunnen reageren wanneer hun dienst wordt gemanipuleerd om het verkiezingsproces te ondermijnen en wanneer wordt geprobeerd de opkomst te beperken door middel van desinformatie en informatiemanipulatie.

53.

Incidenten die zich tijdens een verkiezingsperiode op of buiten het platform voordoen, kunnen snel grote gevolgen hebben voor de integriteit van verkiezingen of de openbare veiligheid. De Commissie beveelt daarom aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines een intern mechanisme voor respons bij incidenten invoeren, waarbij ook het hogere management wordt betrokken, en waarbij de belanghebbenden die binnen de organisatie betrokken zijn bij de respons op het incident in kaart worden gebracht. Deze procedure moet vooraf worden opgezet, overeengekomen en getest, onder meer door middel van red-teamoefeningen, zodat zij snel kan worden toegepast. Deze procedure moet ook consistent, herhaalbaar en controleerbaar zijn en goed gedocumenteerde beslissingen en resultaten opleveren, zodat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines hun respons na impactvolle gebeurtenissen kunnen evalueren.

54.

Gezien de noodzaak van een snelle toepassing van risicobeperkende maatregelen beveelt de Commissie ook aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines zorgen voor samenwerking en vlotte en efficiënte uitwisseling van informatie tussen platforms en met relevante niet-overheidsactoren die over kennis en deskundigheid beschikken die relevant is voor verkiezingen; tot deze actoren kunnen belanghebbenden uit het maatschappelijk middenveld, de academische wereld en onderzoekers, onafhankelijke media en anderen behoren. Gezien de platformoverschrijdende aard van illegale en/of schadelijke inhoud, desinformatie en activiteiten op het gebied van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging is samenwerking tussen zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines zelf om relevante informatie te delen, alsook hun samenwerking met kleinere platforms en diensten, van cruciaal belang om deze risico’s doeltreffend te beperken. Dit zal aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines helpen sneller te reageren op nieuwe problemen en incidenten, de context beter te begrijpen, hun risicobeperkende maatregelen aan te passen en te beoordelen hoe doeltreffend hun maatregelen zijn. De efficiëntie van deze samenwerking en deze uitwisseling van informatie zijn met name van essentieel belang vanwege het tijdgevoelige karakter van dergelijke gebeurtenissen. Daarom zijn reacties van aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines hierbij noodzakelijk, alsook zinvolle feedback aan de betrokken niet-overheidsactoren — binnen een redelijke termijn —, zodat de efficiëntie en het effect van deze samenwerking en uitwisseling kunnen worden beoordeeld.

55.

Het systeem voor snelle respons dat door de ondertekenaars van de praktijkcode betreffende desinformatie moet worden opgezet, is een goed voorbeeld van een dergelijk forum voor samenwerking tijdens verkiezingen, dat een bijdrage levert aan de mechanismen voor respons bij incidenten van de platforms. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines moeten samen met de andere ondertekenaars het procedurele kader voor onderlinge samenwerking en coördinatie tijdens verkiezingen vaststellen, met inbegrip van een mechanisme voor snelle feedback met de noodzaak van snelle, efficiënte en passende follow-up door platforms.

56.

Een ander voorbeeld van organisatie van de werkzaamheden met betrekking tot de respons op buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging en desinformatie is te vinden in het tweede EDEO-verslag over dreigingen van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging (36); hierin wordt een “responskader” voorgesteld waarin analyses doeltreffend worden gekoppeld aan empirisch onderbouwde reacties en waarbij het belang van samenwerking tussen verschillende belanghebbenden wordt benadrukt. Inspiratie kan ook worden geput uit initiatieven zoals het Information Sharing and Analysis Center on Foreign Information Manipulation and Interference (FIMI-ISAC) (Centrum voor uitwisseling en analyse van informatie over buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging) (37). Het FIMI-ISAC heeft tot doel de uitwisseling van informatie tussen alle belanghebbenden over onderliggende oorzaken, incidenten en bedreigingen en de uitwisseling van ervaring, kennis en analyse te bevorderen.

57.

Een tijdige respons op incidenten is vaak van cruciaal belang. De Commissie beveelt aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines aan een “volg de zon”-model te overwegen, waarbij kantoren over de hele wereld alle tijdzones kunnen bestrijken.

58.

Om tijdig te kunnen reageren, moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines hun mogelijke samenwerking met verkiezingsautoriteiten en relevante niet-overheidsactoren in mechanismen voor respons op incidenten integreren.

3.6.   Na een verkiezingsperiode

59.

De Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines na een verkiezingsperiode een postelectorale evaluatie verrichten, met inbegrip van een beoordeling van de doeltreffendheid van de risicobeperkende maatregelen die in dat verband zijn genomen, teneinde de maatregelen zo nodig aan te passen. Dit interne verslag moet een beoordeling bevatten van de vraag of vóór, tijdens en na de verkiezingen aan de interne prestatiemaatstaven en andere beoordelingscriteria is voldaan. Ook moet in het verslag worden aangegeven welke lessen er zijn geleerd en wat de verbeterpunten zijn.

60.

De Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines bij de evaluatie rekening houden met specifieke bijdragen van onafhankelijke onderzoekers, maatschappelijke organisaties en onafhankelijke factcheckers over de impact van de risicobeperkende maatregelen van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines. Daarnaast kunnen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines samenwerken met gevestigde onafhankelijke groepen verkiezingswaarnemers die wellicht informatie kunnen verstrekken over het gebruik en de impact van hun diensten in dat verband.

61.

Het postelectorale verslag moet met name informatie bevatten over de gemiddelde responstijd en de verdeling ervan bij schendingen van de algemene voorwaarden, de gemiddelde responstijd en de verdeling ervan in geval van gemarkeerde inhoud door gebruikers en niet-overheidsactoren, het gemiddelde en de verdeling van het bereik en de betrokkenheid van inhoud waarop wordt gereageerd, het aantal schendingen van bepaalde beleidsmaatregelen met betrekking tot verkiezingen, gevallen van informatiemanipulatie en het bereik van bepaalde maatregelen, zoals initiatieven op het gebied van mediawijsheid en gezaghebbende initiatieven. De Commissie kan op vertrouwelijke wijze om dergelijke verslagen verzoeken (38).

62.

De Commissie beveelt aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines een openbare versie van dergelijke postelectorale evaluatiedocumenten bekendmaken. Deze moet informatie omvatten over de maatregelen die de aanbieder van het zeer grote onlineplatform of de zeer grote onlinezoekmachine heeft genomen en over eventuele incidenten, alsook informatie over samenwerking en informatie-uitwisseling met relevante niet-overheidsactoren tijdens de verkiezingscampagneperiode. Zij moet details bevatten over de genomen maatregelen en over de efficiëntie en tijdigheid van een dergelijke samenwerking. Het doel hiervan is ook om feedback van het publiek te verzamelen over hoe de bestaande risicobeperkende maatregelen kunnen worden verbeterd of hoe succesvolle maatregelen met andere aanbieders kunnen worden gedeeld. Als ander voorbeeld voor verkiezingsgerelateerde rapportage hebben de ondertekenaars van de praktijkcode betreffende desinformatie een rapportagetemplate ontwikkeld aan de hand waarvan zij vóór en na de verkiezingen verslag zullen uitbrengen over hun maatregelen en relevante maatstaven met betrekking tot de impact ervan.

3.7.   Specifieke richtsnoeren voor de verkiezingen voor het Europees Parlement

63.

Zoals vermeld in de mededeling over het pakket voor de verdediging van de democratie (39) zullen de aanstaande verkiezingen voor het Europees Parlement een beslissende testcase worden voor de veerkracht van onze democratische processen, ook in het licht van hybride dreigingen, waaronder niet alleen desinformatie en buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging, maar ook cyberaanvallen. In dat verband, en gezien hun unieke grensoverschrijdende aard, wordt aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines aanbevolen robuuste risicobeperkende maatregelen te nemen voor de verkiezingen voor het Europees Parlement die gehouden worden van 6 tot en met 9 juni 2024.

64.

Dit betekent dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines wordt aanbevolen ervoor te zorgen dat voldoende middelen en risicobeperkende maatregelen beschikbaar zijn en dat deze worden verdeeld op een wijze die in verhouding staat tot de risicobeoordelingen, waarbij toegang wordt verleend tot relevante nationale deskundigheid in de hele EU — zowel op EU- als op lidstaatniveau.

65.

Voor de verkiezingen voor het Europees Parlement bestaat geen vooraf bepaalde campagneperiode. Dit betekent dat de campagnes voor deze verkiezingen in de lidstaten op verschillende tijdstippen kunnen starten en eindigen. Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines worden aangemoedigd hiermee rekening te houden bij de planning van hun risicobeperkende maatregelen voor de verkiezingen voor het Europees Parlement en bij de voorbereiding van deze verkiezingen met de lidstaten samen te werken.

66.

Bij het toewijzen van passende middelen voor risicobeperking moeten aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines ook rekening houden met de unieke grensoverschrijdende en Europese dimensie van deze verkiezingen. Campagnes zullen niet alleen nationaal van aard zijn en het debat zal over de grenzen heen plaatsvinden. De Commissie beveelt aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines aan vóór de verkiezingen niet alleen contact met de relevante nationale autoriteiten te leggen maar ook met autoriteiten op EU-niveau. Het Europees Parlement speelt een sleutelrol bij de Europese verkiezingen en moet in de aanloop naar deze verkiezingen een belangrijke gesprekspartner voor zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines zijn. EU-brede netwerken van nationale deskundigen op het gebied van desinformatie en buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging, verkiezingen en cyberbeveiliging, zoals het EU-systeem voor snelle waarschuwing, het Europees samenwerkingsnetwerk voor verkiezingen en de NIS-samenwerkingsgroep kunnen relevante netwerken zijn voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines in geval van grensoverschrijdende incidenten, met inbegrip van hybride incidenten, tijdens de verkiezingsperiode die een snelle reactie en de invoering van risicobeperkende maatregelen vereisen.

67.

In het kader van risicobeperkende maatregelen waarbij mogelijk rekening moet worden gehouden met gerelateerde dreigingen van verschillende aard die erop gericht zijn de democratische processen te destabiliseren of in diskrediet te brengen, met inbegrip van cyberaanvallen, moet worden gezorgd voor passende samenwerking op deze gebieden. In het geval van gedigitaliseerde desinformatie of activiteiten op het gebied van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging worden aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines aangemoedigd om adequaat contact te leggen met nationale cyberbeveiligingsautoriteiten; wanneer dergelijke activiteiten betrekking hebben op de EU als geheel of op de instellingen, organen en instanties van de EU, moeten contacten worden overwogen met het Agentschap van de Europese Unie voor cyberbeveiliging (Enisa) en de cyberbeveiligingsdienst voor de instellingen, organen en instanties van de Unie (CERT-EU) (40). Voorts beveelt de Commissie aan om, in overeenstemming met hetgeen voor de nationale verkiezingen werd voorgesteld, vóór de verkiezingen voor het Europees Parlement op voet van gelijkheid contact op te nemen en te communiceren met de administratieve diensten van het Europees Parlement en de Europese politieke partijen.

68.

Aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines die de praktijkcode betreffende desinformatie hebben ondertekend, moeten ten volle deelnemen aan de werkzaamheden in verband met de verkiezingen voor het Europees Parlement, onder meer door effectief deel te nemen aan het systeem voor snelle respons en het feedbackmechanisme met passende en tijdige follow-upmaatregelen. Zij moeten ook — vóór en na de verkiezingen — voorzien in gerichte verslaglegging over de maatregelen die zijn genomen om de verspreiding van desinformatie, informatiemanipulatie en buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging tegen te gaan in verband met de verkiezingen voor het Europees Parlement, met inbegrip van relevante maatstaven voor de impact ervan (op basis van toezeggingen 37.2 en 42). Zij moeten, op basis van de inbreng van factcheckers en ondertekenaars uit het maatschappelijk middenveld, na de verkiezingen de balans opmaken van de geleerde lessen en de efficiëntie en tijdigheid van de samenwerking beoordelen — om de efficiëntie van het systeem voor toekomstige verkiezingen te verbeteren.

69.

Afdeling 3.6 over postelectorale evaluatie is ook van toepassing op de verkiezingen voor het Europees Parlement, met inachtneming van de bijzondere aard van deze verkiezingen.

70.

Om hun risicobeperkende maatregelen op de verkiezingen voor het Europees Parlement af te stemmen, beveelt de Commissie aan dat aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines in het bijzonder contact opnemen en samenwerken met de EDMO-taskforce voor de verkiezingen voor het Europees Parlement. Voor de verkiezingen voor het Europees Parlement van 2024 zal deze taskforce verslagen en regelmatige updates over de belangrijkste trends, uitdagingen en verschijnselen op het gebied van desinformatie opstellen. Dit moet aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines informatie omtrent acties en risicobeperkende maatregelen verschaffen.

4.   VOLGENDE FASE EN CONCLUSIE

71.

De Commissie is vastbesloten Verordening (EU) 2022/2065 krachtig te handhaven, ook op het gebied van verkiezingen. Deze richtsnoeren helpen aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines bij de toepassing van artikel 35 van die verordening, met name wat betreft de wijze waarop systeemrisico’s voor verkiezingsprocessen die voortvloeien uit hun dienst of het gebruik daarvan, kunnen worden beoordeeld en beperkt. Met het oog op talrijke komende verkiezingen, en niet in de laatste plaats die voor het Europees Parlement, moedigt de Commissie aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines met klem aan deze richtsnoeren snel en volledig uit te voeren. In dit kader is zij ingenomen met beoordelingen door onderzoekers en maatschappelijke organisaties van de doeltreffendheid van de risicobeperkende maatregelen die de aanbieders van deze zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines in de EU hebben genomen.

72.

Tegelijkertijd is de Commissie — met name gezien de vroege uitvoeringsfase van Verordening (EU) 2022/2065 en de specifieke aard van systeemrisico’s voor verkiezingsprocessen — bereid om samen te werken met aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines als het gaat om het ontwerp en de werking van hun diensten en daarmee verband houdende systemen om ervoor te zorgen dat schade aan verkiezingsprocessen in de EU wordt vermeden.

73.

In dit verband is de Commissie beschikbaar om een periodieke evaluatie van de risicobeperkende maatregelen die aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines op vrijwillige basis hebben genomen, te faciliteren. Dit kan de vorm aannemen van een evaluatie vooraf en achteraf voor specifieke verkiezingen. De feedback die de Commissie in dat verband verstrekt, zal gebaseerd zijn op de informatie die door de aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines wordt verstrekt en vormt geen volwaardige beoordeling van de nalevingsmaatregelen die zij hebben genomen. Als zodanig doet dit geen afbreuk aan de onderzoeks- en handhavingsbevoegdheden van de Commissie uit hoofde van Verordening (EU) 2022/2065.

74.

Op grond van artikel 64 van Verordening (EU) 2022/2065 zal de Commissie deskundigheid en capaciteiten op het gebied van systemische en opkomende kwesties in de hele EU blijven ontwikkelen. Informatie van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines is in dit verband van cruciaal belang. De Commissie verwacht van de aanbieders van dergelijke diensten dat zij in het kader van de handhaving van Verordening (EU) 2022/2065 met de Commissie deelnemen aan dialogen over paraatheid betreffende de integriteit van verkiezingen en andere samenwerkingsstructuren die door de diensten van de Commissie die verantwoordelijk zijn voor de handhaving van Verordening (EU) 2022/2065 zijn opgezet, om snel te kunnen reageren op dringende verzoeken om informatie, met name over opkomende kwesties en incidenten die aanzienlijke gevolgen kunnen hebben voor de verkiezingsuitslag of de opkomst. Dit sluit betrokkenheid bij eventuele andere bestaande samenwerkingsmechanismen of protocollen niet uit.

75.

Zoals in afdeling 1.1 meer in detail wordt vermeld, zijn de in deze richtsnoeren vastgestelde risicobeperkende maatregelen gebaseerd op eerdere dialogen over paraatheid betreffende de integriteit van verkiezingen met aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines, de ervaring die is opgedaan met de praktijkcode betreffende desinformatie en de EU-toolbox voor de aanpak van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging, de verkennende raadpleging, verschillende rondetafelgesprekken en de inbreng van digitaledienstencoördinatoren. Als zodanig kunnen de in de richtsnoeren geschetste maatregelen op dit moment als beste praktijken worden beschouwd.

76.

Hoewel het doel van deze richtsnoeren is aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines te helpen hun verplichtingen uit hoofde van artikel 35 van Verordening (EU) 2022/2065 na te leven, kan er bij de Commissie door verdere ervaring sprake zijn van voortschrijdend inzicht in de kwesties die bij de interpretatie en uitvoering van artikel 35 spelen.

77.

Daarnaast veranderen het zich snel ontwikkelende landschap waarin aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines actief zijn, en de tactieken van kwaadwillige actoren doorlopend, waardoor voortdurende updates en aanpassingen nodig zijn om in te spelen op de steeds veranderende en nieuwe uitdagingen. Bovendien zal de praktijkcode betreffende desinformatie, na beoordeling door de Commissie en de Europese Raad voor digitale diensten, naar verwachting worden omgezet in een gedragscode die deze code aan het rechtskader van Verordening (EU) 2022/2065 koppelt. In dit verband verwacht de Commissie van de ondertekenaars dat zij hun toezeggingen om desinformatie op grond van de praktijkcode betreffende desinformatie aan te pakken, blijven nakomen. Tegelijkertijd zal in de komende maanden aanvullende EU-wetgeving in werking treden met toevoeging aan deze verordening van specifieke regels die relevant zijn voor het onderwerp van deze richtsnoeren, met name de verordening betreffende politieke reclame en de AI-verordening (waarvan de relevante inhoud in deze richtsnoeren in aanmerking is genomen, met name wanneer deze nu al een beste praktijk op een specifiek gebied vormt).

78.

De Commissie kan deze richtsnoeren evalueren in het licht van opgedane praktijkervaring en het tempo van de technologische, maatschappelijke en regelgevingsontwikkelingen op dit gebied. Tijdens een dergelijke evaluatie kan de Commissie besluiten deze mededeling in te trekken of te wijzigen. De Commissie moedigt aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines, digitaledienstencoördinatoren, de onderzoeksgemeenschap en maatschappelijke organisaties aan om bij te dragen aan dit proces.

(1)  Overeenkomstig artikel 33 van de digitaledienstenverordening zijn dit aanbieders die door de Commissie zijn aangewezen als aanbieders met een gemiddeld aantal maandelijkse actieve afnemers van hun dienst in de Europese Unie (EU) van 45 miljoen of meer.

(2)  Artikel 34, lid 1, punt c), van de digitaledienstenverordening.

(3)  Artificiële intelligentie die met behulp van generatieve modellen tekst, beelden of andere media kan genereren.

(4)   EU voert nieuwe regels in over transparantie en gerichte politieke reclame — Consilium (europa.eu).

(5)   https://digital-strategy.ec.europa.eu/enl/news/commission-welcomes-political-agreement-artificial-intelligence-act.

(6)   https://digital-strategy.ec.europa.eu/nl/policies/ai-pact.

(7)  De Commissie heeft ad-hocbijeenkomsten georganiseerd met aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines, zowel in bilateraal verband als in aanwezigheid van nationale autoriteiten van landen waar verkiezingen plaatsvonden, om informatie te verzamelen over bestaande praktijken en bestaand ad-hocbeleid om aan verkiezingen gerelateerde risico’s aan te pakken.

(8)  Er waren 77 reacties op de raadpleging; voor een samenvatting zie: Public consultation on draft guidelines for Providers of Very Large Online Platforms (VLOPs) and Very Large Online Search Engines (VLOSEs) on the Mitigation of Systemic Risks for Electoral Processes: A summary and analysis of responses (Openbare raadpleging over ontwerprichtsnoeren voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines over de beperking van systeemrisico’s voor verkiezingsprocessen: een samenvatting en analyse van de antwoorden).

(9)   https://disinfocode.eu/nl/inleiding-tot-de-code/.

(10)   https://www.eeas.europa.eu/eeas/2nd-eeas-report-foreign-information-manipulation-and-interference-threats_en.

(11)   https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/new-push-european-democracy/protecting-democracy_nl.

(12)   https://commission.europa.eu/publications/reinforcing-democracy-and-integrity-elections-all-documents_en.

(13)   https://commission.europa.eu/publications/defence-democracy_en.

(14)   https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/policies/justice-and-fundamental-rights/eu-citizenship-and-democracy/democracy-and-electoral-rights/european-cooperation-network-elections_en.

(15)   https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX%3A32023H2829.

(16)   https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX%3A52023DC0630.

(17)   The Council of Europe Electoral Cycle - Elections (coe.int) (De verkiezingscyclus van de Raad van Europa — verkiezingen (coe.int).

(18)  Deze wetgeving omvat Verordening (EU) 2016/679 van het Europees Parlement en de Raad van 27 april 2016 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening gegevensbescherming).

(19)   https://cmpf.eui.eu/media-pluralism-monitor/.

(20)  Zie afdeling 3.4 “Samenwerking met nationale autoriteiten, onafhankelijke deskundigen en maatschappelijke organisaties”.

(21)   EEAS-2nd-Report on FIMI Threats-January-2024_0.pdf (europa.eu) (Tweede verslag van de EDEO over dreigingen van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging van januari 2024).

(22)   Democracy By Design — Accountable Tech (Democratie door ontwerp).

(23)   Elections Program — Integrity Institute (Verkiezingsprogramma).

(24)   DSA: New Risk Assessments To Protect Civic Discourse and Electoral Processes liberties.eu (Digitaledienstenverordening: nieuwe risicobeoordelingen ter bescherming van het maatschappelijk debat en verkiezingsprocessen).

(25)  Traberg, C.S., Roozenbeek, J., & van der Linden, S. (2022). “Psychological Inoculation against Misinformation: Current Evidence and Future Directions. The Annals of the American Academy of Political and Social Science”, 700(1), 136-151. https://doi.org/10.1177/00027162221087936.

(26)  Jon Roozenbeek et al., “Psychological inoculation improves resilience against misinformation on social media”. Sci. Adv. 8,eabo6254(2022).DOI:10.1126/sciadv.abo6254.

(27)   https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=OJ:L_202400900&pk_campaign=todays_OJ&pk_source=EURLEX&pk_medium=X&pk_keyword=trasparency_of_political_advertising&pk_content=regulation&pk_cid=EURLEX_todaysOJ. Artikel 3 en artikel 5, lid 1, worden van toepassing bij de inwerkingtreding op 9 april 2024. De rest van de verordening wordt op 9 oktober 2025 van toepassing.

(28)  Zie de aanbeveling in afdeling 3.2.1., punt e), voor aanbieders van zeer grote onlineplatforms en zeer grote onlinezoekmachines om hun beleid op de verordening betreffende politieke reclame af te stemmen vóór de datum van toepassing ervan.

(29)  Voorbeelden hiervan zijn de beleidsnota Towards meaningful fundamental rights impact assessments under the DSA (Op weg naar zinvolle effectbeoordelingen op het gebied van de grondrechten in het kader van de digitaledienstenverordening) van Access Now en het European Center for Not-for-Profit Law, Guidance on Human Rights Impact Assessment of Digital Activities (Richtsnoeren voor aan de grondrechten gerelateerde effectbeoordeling van digitale activiteiten) van het Deens Instituut voor de rechten van de mens en DSA risk mitigation:Current Practices, ideas and open questions (Risicobeperking in het kader van de digitaledienstenverordening: huidige praktijken, ideeën en open vragen) door Julian Jaursch, Josefine Bahro, Asha Allen, Claire Pershan en Katarzyna Szymielewicz.

(30)   FIMI targeting LGBTIQ+ people: Well-informed analysis to protect human rights and diversity | EEAS (europa.eu)

(31)  Zie bijvoorbeeld Tom Dobber, Sanne Kruikemeier, Fabio Votta, Natali Helberger en Ellen P. Goodman (2023), “The effect of traffic light veracity labels on perceptions of political advertising source and message credibility on social media”, Journal of Information Technology & Politics.

(32)   https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=CELEX%3A32018H0234.

(33)  Aanbeveling (EU) 2023/2829 van de Commissie van 12 december 2023 over inclusieve en veerkrachtige verkiezingsprocessen in de Unie en het versterken van het Europese karakter en het efficiënte verloop van de verkiezingen voor het Europees Parlement.

(34)   Aangenomen teksten — Verordening mediavrijheid — woensdag 13 maart 2024 (europa.eu).

(35)   EFCSN - European Fact-Checking Standards Network Project.

(36)   EEAS-2nd-Report on FIMI Threats-January-2024_0.pdf (europa.eu) (Tweede verslag van de EDEO over dreigingen van buitenlandse informatiemanipulatie en inmenging van januari 2024).

(37)   https://fimi-isac.org/.

(38)  Artikel 84 van de digitaledienstenverordening.

(39)  COM(2023) 630 final. Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s over de verdediging van de democratie.

(40)   https://cert.europa.eu/.


ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2024/3014/oj

ISSN 1977-0995 (electronic edition)


Top